O historii i kulturze Romów traktował ostatni wykład Uniwersytetu Trzeciego Wieku, który odbył się w naszej bibliotece 16 listopada 2023 r. Wygłosił go w pasjonujący sposób prof. dr hab. Maciej Witkowski.

O Cyganach, obecnie coraz częściej nazywanych Romami wiemy bardzo niewiele, choć żyją na naszych terenach już od XV wieku. Jeśli cokolwiek na ich temat dociera do naszej świadomości, to są to raczej informacje stereotypowe o charakterze pejoratywnym. Tymczasem żyje ich w Polsce około 25 tysięcy i stanowią ciekawą, choć bardzo hermetyczną mniejszość etniczną.

Rąbka tej hermetyczności uchylił nam podczas swego wykładu prof. Maciej Witkowski, który od wielu lat prowadzi badania terenowe poświęcone sytuacji Romów w Polsce.
Wśród polskich, jak i europejskich mniejszości etnicznych, Romowie zajmują specyficzną pozycję. Przede wszystkim są grupą żyjącą w diasporze, nie posiadają własnego terytorium etnicznego i nie roszczą sobie do niego pretensji. Po drugie, mimo że już od wielu wieków żyją na naszym kontynencie, najpóźniej w tradycji europejskiej zaczęli kształtować swą tożsamość etniczną i domagać się praw politycznych. Po trzecie zaś, wszędzie stanowią mniejszość i ich byt, jako grupy, każdorazowo zależy od możliwości stwarzanych przez państwo, w którym żyją.

Posługują się dwoma językami. Między sobą mówią dialektem romskim, natomiast do kontaktów z „gadziami”, czyli nie-Cyganami używają języka państwa, w którym się osiedlili.
Nie są też jednolitą grupą etniczną. W Polsce wyróżniamy cztery rodzaje mniejszości Cygańskich. Najliczniejszą z nich jest Polska Roma, która wyraźnie odróżnia się od cygańskiej biedoty zwanej Bergitka Roma. Funkcjonują też szczepy zwane w Polsce Kełderasze (Kotlarze) oraz Lowarzy (Koniarze).

Przez wiele lat stanowili tajemnicę. Nikt nie wiedział, skąd pochodzą, skąd przybyli na tereny Europy. Sporo światła na ich pochodzenie rzucają najnowsze badania DNA, na podstawie których naukowcy stawiają poważną hipotezę, iż Romowie pochodzą z Indii. Z, nie do końca znanych powodów, ponad tysiąc lat temu przybyli najpierw do Azji potem do Europy. Prowadzili koczowniczy tryb życia i byli postrzegani przez Europejczyków jako włóczędzy i próżniacy.

Obecnie prowadzą raczej osiadły tryb życia, choć gotowi są w każdej chwili porzucić zasiedlone przez siebie miejsce i przenieść się w inne.
Na czym polega współczesna tożsamość romska? Otóż, zdaniem naszego wykładowcy, przede wszystkim kształtowała się ona w sytuacji zagrożenia dla tej mniejszości oraz braku tolerancji ze strony większości. Skutkiem jest hermetyczność społeczności Romów, zamknięcie się we własnym świecie i oporność dla poznania przez nie-Cyganów. Dla Romów świat dzieli się na ludzi, bo to właśnie oznacza słowo Rom oraz na nie-ludzi, czyli całą resztę świata i może to jest właśnie główna bariera, która nakazuje im wyjątkową odrębność, a nam utrudnia głębsze poznanie ich kultury.